دیازپام یکی از شناختهشدهترین داروهای آرامبخش در جهان است؛ دارویی که بسیاری آن را با نامهای تجاری مختلف میشناسند و گاه بدون آگاهی از اثرات بلندمدت، برای رفع اضطراب یا بیخوابی به آن پناه میبرند. اما واقعیت این است که دیازپام، همینقدر که در درمان مؤثر است، در صورت مصرف نادرست میتواند خطرناک باشد. این دارو مستقیماً بر مغز اثر میگذارد و در کوتاهمدت باعث احساس آرامش، کاهش تنش و خواب راحت میشود، اما مصرف بیرویه یا طولانیمدت آن بهسرعت میتواند به وابستگی جسمی و روانی منجر شود.
در این مقاله از کلینیک ترک اعتیاد دکتر جوادی به زبان ساده توضیح دادهایم که دیازپام چیست، در چه مواردی تجویز میشود، چه خطراتی دارد و چگونه میتوان بهدرستی آن را مصرف یا در صورت وابستگی، چه اقداماتی باید انجام داد.
دیازپام چیست؟
دیازپام (Diazepam) یکی از داروهای شناختهشده در گروه بنزودیازپینها است؛ داروهایی که برای آرامسازی، کاهش اضطراب، رفع گرفتگی عضلات و کنترل تشنج استفاده میشوند. این دارو با افزایش اثر یک ماده شیمیایی طبیعی در مغز به نام گابا (GABA) عمل میکند. گابا در واقع نوعی پیامرسان عصبی بازدارنده است که فعالیت بیش از حد مغز و اعصاب را مهار میکند. وقتی دیازپام باعث تقویت عملکرد گابا میشود، سیستم عصبی آرامتر میگردد و فرد احساس آرامش، خوابآلودگی یا کاهش اضطراب پیدا میکند.
پزشکان معمولاً دیازپام را برای درمان اضطراب شدید، اسپاسم یا گرفتگی عضلات، تشنج، علائم ترک الکل و گاهی برای بیخوابی کوتاهمدت تجویز میکنند. این دارو نسبت به بسیاری از داروهای مشابه، اثر طولانیتری دارد. حتی وقتی بخش اصلی دارو در بدن تجزیه شد، اثراتش هنوز ادامه دارد چون محصولات حاصل از آن (مثل دسمتیلدیازپام یا تِمازپام) همچنان فعالاند و روی مغز اثر میگذارند.؛ به همین دلیل اثر آن تدریجی کاهش مییابد و باعث نوسان کمتر در میزان دارو در خون میشود.
همین ویژگی باعث میشود برخی بیماران، بهویژه در درمان طولانیتر یا در زمان ترک الکل، پایداری بیشتری در آرامش و کنترل علائم تجربه کنند.
اشکال دارویی دیازپام
دیازپام در چند شکل مختلف دارویی تولید میشود که هرکدام برای موقعیتها و بیماران خاص کاربرد دارد. انتخاب نوع مصرف همیشه باید زیر نظر پزشک انجام شود، چون سرعت اثر، نحوه جذب و دوز مناسب در هر شکل متفاوت است.
- قرص خوراکی
رایجترین شکل مصرف دیازپام است. این قرص معمولاً برای درمان اضطراب، گرفتگی عضلات، یا مشکلات خواب تجویز میشود. قرصها در دوزهای ۲ میلیگرم، ۵ میلیگرم و ۱۰ میلیگرم در داروخانهها موجودند. پزشک دوز را باتوجهبه شدت علائم تنظیم میکند.
بعد از مصرف قرص، دارو از طریق دستگاه گوارش جذب میشود و معمولاً طی ۳۰ تا ۶۰ دقیقه اثر آرامبخش آن آغاز میشود.
نکته: قرص را نباید بهصورت ناگهانی قطع کرد؛ چون بدن ممکن است به آن وابسته شده باشد. کاهش دوز باید تدریجی و با نظر پزشک انجام شود. - قطره خوراکی
قطره خوراکی یا محلول خوراکی معمولاً در کشورهایی استفاده میشود که مصرف دارو برای کودکان، سالمندان یا بیمارانی که بلع قرص برایشان سخت است رایجتر است.
این شکل دارویی اجازه میدهد دوز دقیقتر و قابلتنظیمتری برای هر بیمار در نظر گرفته شود.
هر میلیلیتر از محلول معمولاً ۵ میلیگرم دیازپام دارد (البته بسته به شرکت سازنده ممکن است متفاوت باشد). اثر آن مانند قرص خوراکی است، ولی ممکن است کمی سریعتر جذب شود.
نکته: چون اثر دارو قوی است، پزشک مقدار دقیق مصرف (مثلاً چند قطره یا میلیلیتر در روز) را مشخص میکند. مصرف خودسرانه حتی مقدار کمی بیشتر، میتواند باعث خوابآلودگی یا کاهش تمرکز شود. - آمپول تزریقی
آمپول دیازپام برای موارد اورژانسی استفاده میشود؛ مثل:
🔸کنترل سریع تشنج
🔸درمان اضطراب شدید یا حمله پانیک
🔸شلکردن عضلات در جراحیها
این دارو میتواند بهصورت تزریق عضلانی (IM) یا تزریق داخل وریدی (IV) تزریق شود و دوز آن بسته به وضعیت بیمار متفاوت است. اثر تزریق وریدی معمولاً ظرف چند دقیقه آغاز میشود و به همین دلیل در اورژانسها پرکاربرد است.
هشدار: تزریق دیازپام باید توسط پزشک یا پرستار آموزشدیده انجام شود، چون اگر بهسرعت یا اشتباه تزریق شود ممکن است باعث افت فشارخون، تنگی نفس یا خوابآلودگی شدید شود. - شیاف مقعدی
شیاف دیازپام بیشتر برای کنترل تشنج در کودکان یا بیماران ناتوان از بلع یا تزریق استفاده میشود و دارو از طریق دیواره مقعد جذب خون میشود و میتواند بهسرعت اثر کند.
شیافها معمولاً در دوزهای ۵.۱۰ یا ۲۰ میلیگرم تولید میشوند. اثر آنها معمولاً ظرف ۱۰ تا ۱۵ دقیقه شروع میشود و برای مواردی که کودک در خانه دچار تشنج ناگهانی میشود، بسیار مفید است. - اسپری بینی
این شکل جدیدتر دیازپام برای کنترل تشنجهای ناگهانی در بزرگسالان و نوجوانان طراحی شده است.
اسپری از راه بینی جذب میشود و چون رگهای بینی مستقیماً به جریان خون متصلاند، اثر آن در عرض چند دقیقه ظاهر میشود. هر اسپری معمولاً حاوی ۵ میلیگرم دارو در هر پاف است و در موارد اورژانسی میتواند بهسرعت از تشنج جلوگیری کند.
مزیت: استفاده آسانتر نسبت به تزریق و مناسب برای افرادی که نیاز به درمان سریع در خانه یا خارج از محیط بیمارستان دارند.
کاربرد درست دیازپام (تجویز پزشک)
دیازپام دارویی است که در موارد مختلفی برای آرامسازی سیستم عصبی، کنترل اضطراب، تشنج یا گرفتگی عضلات تجویز میشود. این دارو باید فقط زیر نظر پزشک مصرف شود، چون مصرف نادرست یا طولانیمدت آن میتواند باعث وابستگی و مشکلات جسمی و روانی شود.
در ادامه، مهمترین کاربردهای درمانی دیازپام را مرور میکنیم:
- درمان اختلالات اضطرابی و حملات پانیک
دیازپام یکی از داروهای مؤثر برای کاهش اضطراب، تنش عصبی و احساس بیقراری است. پزشک ممکن است آن را برای افرادی تجویز کند که دچار اضطراب شدید، حملات ناگهانی ترس (پانیک اتک) یا فشار روانی زیاد هستند. - اثر دارو معمولاً ظرف ۳۰ تا ۶۰ دقیقه ظاهر میشود و باعث آرامش ذهن و کاهش تحریک عصبی میگردد؛ اما نباید برای درمان بلندمدت اضطراب بهتنهایی استفاده شود، چون ممکن است بدن به آن وابسته شود.
- کمک در درمان ترک الکل
افرادی که برای مدت طولانی الکل مصرف کردهاند، در زمان ترک ممکن است دچار بیقراری، تعریق، لرزش یا حتی تشنج شوند. در این شرایط، پزشک ممکن است برای مدت کوتاه دیازپام تجویز کند تا سیستم عصبی را آرام و از بروز تشنج جلوگیری کند. این درمان معمولاً چند روز تا یک هفته طول میکشد و در مراکز ترک اعتیاد یا بیمارستانها تحت کنترل پزشک انجام میشود. مصرف خودسرانه دیازپام در دوره ترک الکل خطرناک است و فقط باید زیر نظر پزشک باشد. - کنترل تشنج
دیازپام یکی از داروهای شناختهشده برای قطع سریع تشنجهای ناگهانی یا طولانیمدت است. در شرایط اورژانسی، پزشک ممکن است از آمپول تزریقی یا اسپری بینی دیازپام استفاده کند تا تشنج کنترل شود.
در بیماران مبتلا به صرع (Epilepsy)، این دارو معمولاً بهعنوان درمان کمکی در کنار داروهای اصلی ضدتشنج تجویز میشود و اثر آن سریع است و میتواند در عرض چند دقیقه حمله را متوقف کند. - شلکنندگی عضلانی (Muscle relaxant)
در بعضی بیماریها یا آسیبهای جسمی، عضلات ممکن است دچار انقباض یا اسپاسم دردناک شوند. دیازپام با شل کردن عضلات به کاهش درد و بهبود حرکت کمک میکند.
پزشکان ممکن است آن را در مواردی مثل کمردرد شدید، سردردهای تنشی یا اسپاسمهای ناشی از آسیب عصبی تجویز کنند. معمولاً دوز مصرف برای این هدف پایین است و فقط برای چند روز ادامه دارد. - کمک به آرامسازی پیش از جراحی یا اقدامات پزشکی
بعضی افراد قبل از جراحی، دندانپزشکی یا اقدامات تشخیصی دچار اضطراب یا ترس زیاد میشوند. در چنین مواردی، پزشک ممکن است مقدار کمی دیازپام را بهعنوان داروی پیش بیهوشی (Premedication) بدهد تا بیمار آرامتر شود و استرسش کاهش یابد.
اثر این دارو معمولاً خفیف است و پس از انجام عمل از بدن دفع میشود.
عوارض مصرف دیازپام
مثل هر داروی دیگر، دیازپام هم در کنار اثرات درمانی، میتواند عوارضی ایجاد کند. ازآنجاکه این دارو مستقیماً روی سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) اثر میگذارد، بعضی از عوارض آن مربوط به کندشدن فعالیتهای مغزی و بدنی است. در بیشتر افراد، این عوارض خفیف و موقتی هستند، اما در بعضی بیماران ممکن است شدید یا خطرناک باشند.
عوارض شایع مصرف دیازپام عبارت است از:
- خوابآلودگی و گیجی:
رایجترین اثر دیازپام است. ممکن است فرد احساس کند تمرکز یا سرعت واکنش او کم شده است. به همین دلیل، در زمان مصرف نباید رانندگی یا کارهای دقیق انجام داد. - اختلال در هماهنگی حرکات (آتاکسی / Ataxia):
یعنی حرکات بدن کمی ناهماهنگ یا نامتعادل میشوند، مخصوصاً در هنگام راهرفتن یا ایستادن طولانی. - سرگیجه و ضعف عمومی:
ممکن است فرد احساس کند بدنش سنگین شده یا توان همیشگی را ندارد. این حالت در افراد مسن بیشتر رخ میدهد. - اختلال در تمرکز و حافظه کوتاهمدت:
برخی افراد پس از مصرف، ممکن است چیزهایی را که تازه یاد گرفتهاند فراموش کنند یا تمرکزشان در انجام کارها کاهش یابد. - مشکل در تعادل و افزایش خطر زمینخوردن (بهویژه در سالمندان):
دیازپام ممکن است باعث بیثباتی در راهرفتن شود، بنابراین استفاده از آن در افراد مسن باید بااحتیاط باشد. - اختلالات خواب یا کابوس:
در بعضی افراد برعکسِ انتظار، دارو باعث بیقراری، اضطراب یا رؤیاهای آشفته میشود. این حالت را «واکنش پارادوکسیکال» (عکسالعمل برعکس اثر طبیعی دارو) میگویند. - تغییر در دستگاه گوارش:
ممکن است باعث خشکی دهان، حالت تهوع ، یبوست، تغییر اشتها یا ناراحتی معده شود.
تداخل دارویی دیازپام
دیازپام یکی از داروهایی است که به دلیل تأثیر مستقیمش بر سیستم عصبی مرکزی (CNS)، میتواند با بسیاری از داروهای دیگر تداخل داشته باشد؛ یعنی اگر همراه با بعضی داروها یا مواد مصرف شود، اثرش بیش از حد قوی یا برعکس ضعیفتر میشود، و گاهی این تداخلها میتوانند خطرناک یا حتی تهدیدکننده جان باشند.
به همین دلیل، همیشه باید قبل از مصرف دیازپام، پزشک را از تمام داروها، مکملها و حتی گیاهان دارویی که استفاده میکنید مطلع کنید.
- الکل
الکل و دیازپام هر دو باعث کاهش فعالیت مغز و کندشدن عملکرد بدن میشوند. وقتی این دو با هم مصرف شوند، اثرشان چندبرابر میشود و ممکن است تنفس کند یا متوقف شود، فشارخون افت کند یا فرد به خواب عمیق فرورود.
به زبان ساده: این ترکیب یکی از خطرناکترین حالتهای ممکن است و میتواند منجر به بیهوشی یا حتی مرگ شود. - داروهای آرامبخش و خوابآور
نمونهها: زولپیدم (Ambien)، زالپلون، فنوباربیتال و داروهای همخانواده بنزودیازپینها.
این داروها مثل دیازپام عمل میکنند و فعالیت مغز را کاهش میدهند. مصرف همزمانشان میتواند باعث خوابآلودگی شدید، بیحالی، ضعف تنفسی (کندشدن تنفس) و کاهش تمرکز شود.
در افراد مسن یا کسانی که بیماری قلبی یا ریوی دارند، این تداخل ممکن است تهدیدکننده زندگی باشد. - داروهای ضدافسردگی و ضد روانپریشی
نمونهها: فلوکستین (Fluoxetine)، آمیتریپتیلین (Amitriptyline)، سرترالین، اولانزاپین (Olanzapine).
برخی از این داروها باعث افزایش اثر آرامبخش دیازپام میشوند و فرد را بیش از حد خوابآلود یا گیج میکنند و برخی دیگر مسیر تجزیه دیازپام در کبد را تغییر میدهند (بهوسیله آنزیمهای خاصی به نام CYP). نتیجه این تغییر، افزایش مقدار دیازپام در خون و بالارفتن خطر عوارض جانبی است.
به همین دلیل، اگر بیمار داروهای ضدافسردگی مصرف میکند، پزشک باید دوز دیازپام را تنظیم یا داروی جایگزین انتخاب کند. - داروهای اپیوئیدی
نمونهها: مورفین (Morphine)، فنتانیل (Fentanyl)، متادون (Methadone)، کدئین (Codeine).
این داروها از قویترین مسکنها هستند و بر مراکز تنفس و آرامش در مغز اثر میگذارند. وقتی همراه با دیازپام مصرف شوند، اثر خوابآور و کندکننده مغز بسیار تشدید میشود.
در نتیجه، تنفس کاهش پیدا میکند، سطح هوشیاری پایین میآید و در موارد شدید ممکن است فرد دچار ایست تنفسی شود.
به همین دلیل، مصرف همزمان اپیوئیدها با دیازپام فقط باید در شرایط بیمارستانی و تحتنظر دقیق پزشک انجام شود. - داروهای ضدتشنج (ضد صرع)
نمونهها: فنیتوئین (Phenytoin)، کاربامازپین (Carbamazepine)، فنوباربیتال (Phenobarbital).
این داروها برای کنترل صرع و پیشگیری از تشنج استفاده میشوند.
برخی از آنها باعث فعالتر شدن آنزیمهای کبدی میشوند و در نتیجه دیازپام سریعتر از بدن دفع میشود، پس اثر آرامبخش آن کاهش مییابد.
در مقابل، دیازپام هم ممکن است سطح برخی از همین داروهای ضدتشنج را در خون تغییر دهد و باعث افزایش خطر مسمومیت دارویی یا خوابآلودگی بیش از حد شود؛ بنابراین اگر فرد همزمان از داروی ضد صرع استفاده میکند، پزشک باید میزان دوز هر دو دارو را بادقت تنظیم کند. - داروهای تأثیرگذار بر آنزیمهای کبدی (CYP3A4)
نمونههای مهارکننده (کندکننده متابولیسم): اریترومایسین (Erythromycin)، کتوکونازول (Ketoconazole).
نمونههای القاکننده (تسریعکننده متابولیسم): ریفامپیسین (Rifampicin)، کاربامازپین.
کبد نقش اصلی را در تجزیه و دفع دیازپام دارد. اگر دارویی باعث مهار این روند شود، دیازپام مدت طولانیتری در بدن باقی میماند و خطر بروز گیجی، خوابآلودگی، افت فشار یا ناهماهنگی حرکتی بیشتر میشود.
برعکس، اگر دارویی باعث افزایش فعالیت کبد شود، دارو سریعتر دفع میشود و اثر آرامبخش آن کاهش مییابد. به همین دلیل، پزشک باید در زمان تجویز، همه داروهای دیگر بیمار را از نظر اثر روی کبد بررسی کند. - آنتیهیستامینها و داروهای ضداضطراب دیگر
نمونهها: دیفنهیدرامین (Diphenhydramine)، کلرفنیرامین، آلپرازولام (Alprazolam)، کلونازپام (Clonazepam).
آنتیهیستامینها داروهایی هستند که معمولاً برای آلرژی یا سرماخوردگی استفاده میشوند، اما خودشان هم خاصیت آرامبخش دارند.
مصرف همزمان این داروها با دیازپام باعث خوابآلودگی، کاهش تمرکز، گیجی و کندی در تصمیمگیری میشود و در افراد مسن، این ترکیب ممکن است باعث افت تعادل یا زمینخوردن شود.
سوء مصرف دیازپام
سوءمصرف دیازپام زمانی اتفاق میافتد که مصرف دارو از چارچوب تجویز پزشک فراتر برود؛ یعنی فرد دوز مصرف را خودسرانه افزایش دهد، دارو را برای مدت طولانی بدون نظارت ادامه دهد، یا بهصورت روزانه و مداوم از آن استفاده کند.
مغز در برابر مصرف مکرر به اثر دارو عادت میکند (به این حالت «تحمل دارویی» یا Tolerance میگویند) و برای رسیدن به همان احساس آرامش، فرد ناچار میشود مقدار بیشتری مصرف کند. پس از مدتی، بدن به وجود دارو وابسته میشود و اگر مصرف آن کاهش یابد یا قطع شود، علائمی مثل اضطراب، بیخوابی، لرزش، یا حتی تشنج ظاهر میشود؛ این وضعیت نشانه «وابستگی فیزیکی» است.
بر اساس مطالعات، استفاده از دیازپام برای بیش از ۲ تا ۴ هفته و بدون نظارت پزشک، ممکن است خطر وابستگی را افزایش دهد، و در صورت مصرف چند ماه یا چندساله حتی با دوز پایین، احتمال بروز علائم ترک و وابستگی بسیار زیاد است.
در نتیجه، هر زمان مصرف دیازپام از بازهٔ درمانی کوتاه و کنترلشده خارج شود یا بیمار به مصرف آن برای آرامش یا خواب وابسته گردد، میتوان گفت وارد مرحلهٔ سوءمصرف شده است.
روشهای ترک اعتیاد به دیازپام
ترک دیازپام فرایندی است که باید با دقت و زیر نظر پزشک انجام شود، زیرا بدن و مغز بعد از مصرف طولانی به حضور این دارو عادت میکنند. اگر مصرف بهصورت ناگهانی قطع شود، احتمال بروز علائم ترک مانند اضطراب شدید، لرزش، بیخوابی یا حتی تشنج وجود دارد.
به همین دلیل پزشکان معمولاً روش کاهش تدریجی (تِیپِر) را به کار میبرند؛ یعنی مقدار دارو بهآرامی و طی چند هفته یا چند ماه کاهش پیدا میکند تا بدن فرصت سازگاری داشته باشد. در کنار این روند، داروهای کمکی نیز برای کنترل علائم ترک مانند اضطراب، بیخوابی یا تهوع تجویز میشود تا بیمار راحتتر بتواند دوره درمان را پشت سر بگذارد.
در کنار جنبهٔ پزشکی، حمایت روانی نقش مهمی در موفقیت ترک دارد. جلسات مشاوره فردی، گروههای حمایتی و رواندرمانی به بیمار کمک میکنند تا با اضطراب و وسوسهٔ بازگشت مقابله کند. در کلینیک ترک اعتیاد دکتر جوادی، تمام مراحل درمان تحتنظر پزشکان متخصص و رواندرمانگران باتجربه انجام میشود.
در مرکز ترک اعتیاد تهران، برای هر فرد برنامهای اختصاصی طراحی میشود تا روند کاهش دوز ایمن و کنترلشده باشد، علائم ترک به حداقل برسد و احتمال بازگشت کاهش یابد. اگر شما یا یکی از عزیزانتان به مصرف دیازپام وابسته هستید، میتوانید با کلینیک تماس بگیرید و از مشاوره رایگان استفاده کنید.
جمعبندی
دیازپام دارویی ارزشمند اما دو لبه است؛ از یکسو میتواند به کنترل اضطراب، تشنج و اسپاسم عضلانی کمک کند، و از سوی دیگر در صورت مصرف نادرست یا طولانیمدت، زمینهساز وابستگی و مشکلات جدی روانی و جسمی شود. آگاهی از شیوه صحیح مصرف، شناخت عوارض و پرهیز از مصرف خودسرانه مهمترین گام برای پیشگیری از سوءمصرف است.
در صورت بروز علائم وابستگی یا تمایل به ترک، مراجعه به مراکز تخصصی همچون کلینیک ترک اعتیاد دکتر جوادی بهترین و ایمنترین راه است. در این مرکز، روند درمان با برنامهریزی دقیق، حمایت پزشکی و رواندرمانی تخصصی انجام میشود تا بیمار بتواند با آرامش و اطمینان، زندگی سالم و متعادل خود را بازیابد.
سؤالات متداول
- آیا دیازپام همان والیوم است؟
بله. والیوم (Valium) نام تجاری معروف دیازپام است. هر دو حاوی ترکیب فعال یکسانی هستند و اثرات مشابهی در کاهش اضطراب و آرامسازی عضلات دارند. - آیا میتوان دیازپام را بدون نسخه پزشک مصرف کرد؟
خیر. مصرف خودسرانه دیازپام خطرناک است، زیرا ممکن است باعث وابستگی، خوابآلودگی شدید، یا تداخل با داروهای دیگر شود. همیشه باید تحت نظارت پزشک مصرف شود. - اگر چند هفته دیازپام مصرف کنم، اعتیادآور است؟
مصرف کوتاهمدت (کمتر از ۲ تا ۴ هفته) معمولاً وابستگی ایجاد نمیکند، اما استفاده مداوم و بدون کنترل میتواند باعث تحمل دارویی و وابستگی تدریجی شود.
۱۴۰۴/۰۷/۲۴
