جنینی که در رحم مادر است، مواد مغذی را از طریق جفت دریافت می‌کند و به این ترتیب رشد می‌کند. در عین حال هر گونه سمی که در بدن مادر وجود داشته باشد، همراه با مواد مغذی به جنین می‌رسد. این سموم می‌تواند به اندام‌های جنین در حال رشد آسیب بزند، به علاوه ممکن است نوزاد به موادی که مادرش در دوران بارداری مصرف کرده است، وابسته شود. ما در این مقاله از کلینیک دکتر جوادی مبحث اعتیاد در نوزادان را بررسی خواهیم کرد.
مغز در دوران بارداری از طریق فرایندهای رشد سلولی، مرگ برنامه‌ریزی شده سلولی و ارتباط بین سلول‌ها به سرعت رشد می‌کند. چون رشد مغز سریع است، هر گونه تداخل در رشد عادی مغز می‌تواند عوارض قابل توجهی را بر رشد جسمی، رفتار و شناخت تحمیل کند و برای مثال موجب بروز نقص در مهارت‌های زبانی و هوش کودک شود.
علائم اعتیاد در نوزادان
مادرانی که مواد مخدر و الکل در دوران بارداری مصرف می‌کنند، نوزادان خود را قربانی عوارض کوتاه مدت و بلندمدت متعددی می‌کنند. از نشانه‌های اعتیاد در نوزادان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
| علائم اعتیاد در نوزادان | ||
| • گریه کردن با صدای بلند | • عصبی بودن | • رعشه |
| • تشنج | • تب | • تعریق |
| • استفراغ | • اسهال | • لکه لکه شدن پوست نوزاد |
| • اختلالات خواب | • بی‌اشتهایی | • کم‌آبی بدن |
| • کوچک بودن سر نوزاد | • بدشکلی‌های دندانی | • تأخیر در رشد |
| • ناتوانی ذهنی | • مشکلات کلیوی | • مشکلات قلبی |
| • نقص در هماهنگی | • مشکلات گفتاری و حرکتی | • بدشکلی دست و پا یا انگشتان |
| • پایین بودن میزان قد و وزن | • اختلال‌های رفتاری | |
بعضی علائم فوق بلافاصله بعد از تولد نوزاد قابل مشاهده است و برخی دیگر ممکن است طی ۲۴ ساعت بعد از تولد یا حداکثر ۱۰ روز بعد شروع شود. این عوارض علاوه بر اینکه برای نوزاد تازه متولد شده ناراحت‌کننده است، متاسفانه می‌تواند موجب مرگ نوزاد بی‌گناه نیز بشود.
شدت این علائم به نوع ماده مصرفی، آخرین بار مصرف مادر و نارس یا نبودن نوزاد بستگی دارد. علائم کوتاه مدت اعتیاد در نوزادان در بسیاری از موارد تا پنج روز بعد از تولد نوزاد استمرار دارد. چنانچه علائم، مدت طولانی‌تری ادامه داشته باشد و به طور پیوسته تشدید شود، مداخله دارویی با متادون یا مورفین ضرورت می‌یابد. اکثر مشکلات رشدی بلندمدت و شدید، در نوزادانی دیده می‌شود که با نقص رشدی یا مشکلاتی در اندام‌های مختلف بدن متولد شده‌اند.
۵۰ تا ۷۰ درصد نوزادان متولد شده از مادران معتاد به سندرم محرومیت نوزادان (NAS) مبتلا می‌شوند.
عوارض اعتیاد در نوزادان
نوشیدن مشروبات الکلی، حتی به میزان اندک در دوران بارداری، نوزاد را مستعد ابتلا به سندرم جنین الکلی (FAS) می‌سازد. این عارضه بروز مشکلات رشدی، غیرعادی شدن اجزای صورت و ناتوانی ذهنی را در پی دارد. ممکن است سندرم جنین الکلی هنگام تولد تشخیص داده نشود ولی با گذشت زمان و رشد کودک، قابل تشخیص خواهد بود.
مصرف مواد مخدر موجب بروز نقص‌های مادرزادی مانند مشکلات کلیه، روده، مغز یا قلب نوزاد می‌شود.
نوزادانی که در معرض مواد مخدر، الکل یا توتون بوده‌اند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به سندرم مرگ ناگهانی نوزاد (SIDS) قرار دارند.
عوارض بلندمدت در نوزادان معتاد
شدت عوارض بلندمدت در نوزاد، بستگی به این دارد که مادر چه مواد مخدری، به چه میزان و در چه دوره‌ای از بارداری مصرف کرده است. هر نوع از مواد مخدر، اثر متفاوتی بر بدن مادر باردار دارد و به روش‌های مختلفی به نوزاد آسیب می‌زند. از جمله عوارض بلندمدتی که نوزاد متولد شده از مادر معتاد را تهدید می‌کند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نقص در توجه
- هوش
- عملکردهای اجرایی سطح بالاتر مانند حل مسئله و زبان
- دستاوردهای تحصیلی
- عملکرد هیجانی و تنظیم رفتاری
- افزایش احتمال اعتیاد نوزاد در بزرگسالی
عوارض بلندمدت توتون و نیکوتین بر نوزاد
تماس با توتون و نیکوتین در دوران بارداری باعث می‌شود که نوزاد در آینده دچار مشکلات رفتاری، مانند اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) شود.
عوارض بلند مدت ماری‌جوانا بر نوزاد
اگر مادر در دوران بارداری ماری‌جوانا مصرف کند، ممکن است فرزندش درگیر مشکلاتی مانند نقص توجه، ضعف در توانایی‌های ادراک دیداری و مشکلات رفتاری مانند رفتار بزهکارانه شود.
عوارض بلند مدت الکل بر نوزاد
مصرف الکل در دوران بارداری عوارضی مانند رشد بدنی نامناسب، هوش پایین‌تر، مشکلات توجه و عملکرد تحصیلی ضعیف را به کودک تحمیل می‌کند.
نوشیدن مشروبات الکلی در سه ماهه اول بارداری بسیار خطرناک است، چون اندام‌های حیاتی جنین در این دوران در حال تشکیل است. بسیار مهم است که بانوان، نوشیدن مشروبات الکلی را پیش از اقدام به بارداری متوقف کنند. ممکن است تشخیص بارداری چند هفته طول بکشد، چنانچه مادر در این مدت الکل مصرف کند، ممکن است نوزادش را در معرض بیماری‌ها و عوارض جبران‌ناپذیری قرار دهد.
عوارض بلند مدت کوکائین بر نوزاد
هوش پایین‌تر، اختلال‌های توجه، زبان و عملکردهای اجرایی و مشکلات رفتاری و هیجانی
تماس جنین با کوکائین در دوران بارداری مادر، پایین آمدن هوش، اختلال در توجه و زبان، اختلال در عملکردهای اجرایی مانند (سازمان‌دهی، حافظه، مدیریت زمان و خودکنترلی) و مشکلات رفتاری و هیجانی را در بزرگسالی در پی دارد.
عوارض بلند مدت اپیوئیدها بر جنین
مصرف اپیوئیدها (مواد افیونی، مانند مرفین، متادون، ب۲ و کدئین) در دوران بارداری موجب بروز مشکلات توجه، حافظه و رفتار از قبیل بیش‌فعالی می‌شود.
درمان نوزادان متولد شده از مادران معتاد
درمان نوزادان به نوع ماده مخدری بستگی دارد که مادر در دوران بارداری مصرف کرده است. متداول‌ترین روش‌های درمان به شرح زیر است:
- به حداقل رساندن نورهای درخشان و سر و صدا
- به حداکثر رساندن توجه و مراقبت از کودک که شامل نوازش، تماس پوستی مستقیم و تغذیه از شیر مادری می‌شود که در حال درمان است یا دیگر مواد مخدری مانند ماری‌جوانا مصرف نمی‌کند.
- تجویز دارو در بعضی موارد
- عموماً به نوزاد مادرانی که مواد مخدر در دوران بارداری مصرف کرده‌اند، مقادیر بسیار کمی از ماده مخدر در ابتدای تولد داده می‌شود. در مرحله بعد، مقدار ماده مخدر به آهستگی کاهش داده می‌شود تا وابستگی نوزاد به ماده مخدر به تدریج ظرف روزها تا هفته‌های آتی از بین برود. گاهی اوقات داروهای آرام‌بخش نیز برای نوزاد تجویز می‌شود.
- نوزادانی که اندام‌شان آسیب دیده یا دچار نقص مادرزادی یا مشکلات رشدی شده‌اند، به درمان جراحی یا دارویی و مشاوره بلندمدت نیاز دارند.
- نوزادانی که قربانی اعتیاد مادران خود می‌شوند، احتمالاً در خانه‌هایی بزرگ می‌شوند که برای رشد ذهنی و هیجانی کودک مناسب نیست. این کودکان و خانواده‌های آنان به پشتیبانی بلندمدت نیاز دارند.
شیر مادر معتاد
مصرف مواد مخدر و الکل در دوران شیردهی نیز خطرناک است، چون الکل و دیگر مواد مخدر وارد شیر مادر می‌شود. نوزادانی که الکل را به طور مداوم از طریق شیر مادر معتاد دریافت می‌کنند، دچار اختلالات رشدی حرکتی و ذهنی می‌شوند.
سندرم محرومیت از مواد در نوزادان چیست؟
سندرم محرومیت از مواد در نوزادان (NAS) به گروهی از عارضه‌ها گفته می‌شود که وقتی نوزاد دیگر ماده خاصی را که در دوران بارداری در رحم مادر در معرض آن بوده است، دریافت نمی‌کند، بروز می‌یابد.
NAS عموماً پیامد مصرف اپیوئیدها در دوران بارداری است. البته مصرف داروهای ضدافسردگی، باربیتورات‌ها یا بنزودیازپین‌ها (داروهای خواب‌آور) نیز می‌تواند موجب ابتلای نوزاد به سندرم محرومیت از مواد شود. اگر مادر چنین موادی را در دوران بارداری مصرف کند، ماده مصرف شده از جفت عبور کرده و با رسیدن به جنین، باعث بروز مشکلات جدی برای نوزاد می‌شود. لازم به ذکر است که جفت در رحم مادر رشد می‌کند و مواد غذایی و اکسیژن را از طریق بند ناف به نوزاد می‌رساند.
تشخیص سندرم محرومیت از مواد در نوزاد
پزشکان در صورت لزوم، آزمایش‌های زیر را برای تشخیص سندرم محرومیت از مواد (NAS) بر روی نوزادان انجام می‌دهند:
- سیستم امتیازبندی NAS: پزشک شدت سندرم را تعیین می‌کند و درمان مناسب را با توجه به امتیاز تعیین شده توصیه می‌کند.
- آزمایش ادرار و مکونیوم (مکونیوم یا مامیزه به نخستین مدفوع نوزاد گفته می‌شود.)
همچنین پزشک باید از نوع مواد مصرفی مادر و همچنین آخرین زمان مصرف او اطلاع داشته باشد، در این خصوص شاید لازم باشد که مادر نیز آزمایش ادرار دهد.
درمان سندرم محرومیت نوزاد معتاد
روش‌های زیر برای درمان NAS کاربرد دارد:
- مصرف دارو برای درمان یا مدیریت علائم شدید ترک اعتیاد در نوزاد (داروی ترک اعتیاد نوزادان)
وقتی علائم ترک اعتیاد نوزاد کنترل شد، به تدریج مقدار کمتری از دارو به نوزاد داده می‌شود تا بدنش به تدریج به نبود دارو عادت کند. از جمله داروی ترک اعتیاد نوزادان، می‌توان به مورفین، متادون و بوپرنورفین اشاره کرد.
- تزریق سرم برای پیشگیری از کم‌آبی بدن نوزاد
منظور از کم‌آبی یا دهیدراته شدن، این است که آب کافی در بدن وجود ندارد. نوزادان مبتلا به NAS به دلیل اسهال یا استفراغ مکرر دچار کم‌آبی می‌شوند.
- تغذیه با شیرخشک‌های با کالری بالاتر
برخی نوزادان مبتلا به NAS، به دلیل مشکلات تغذیه‌ای یا رشد آهسته، به کالری بیشتری برای رسیدن به رشد مناسب نیاز دارند.
نکات مهم در نگهداری از نوزادان مبتلا به سندرم NAS
اکثر نوزادان مبتلا به NAS با برخورداری از درمان مناسب، ظرف ۵ تا ۳۰ روز بهتر می‌شوند. نوزادان مبتلا به سندرم محرومیت از مواد، در طول درمان بی‌قرار می‌شوند و به سختی آرام می‌شوند. رعایت توصیه‌های زیر به آرام کردن نوزاد کمک می‌کند:
- بستری شدن مادر و نوزاد در یک اتاق
- تماس مستقیم پوستی مادر با نوزاد (مراقبت کانگورویی): در این حالت مادر باید نوزاد برهنه‌ای را که فقط پوشک دارد، روی سینه برهنه خود قرار دهد.
- مهربان و ملایم بودن با نوزاد: از مادر خواسته می‌شود که نوزاد را با ملایمت تکان دهد و اگر نوزاد خواب است، او را بیدار نکند.
- قنداق کردن نوزاد
- ساکت و کم‌نور نگه داشتن اتاق نوزاد
- از مادر خواسته می‌شود که خودش به نوزاد شیر بدهد. همچنین به مادر توصیه می‌شود که فقط وقتی نوزاد گرسنه است، به او شیر بدهد.
- پستانک دادن به نوزاد
شرایط ترخیص نوزاد متولد شده از مادر معتاد
پزشک، نوزاد بستری شده در بخش NICU را مرتب معاینه می‌کند تا از بهبود حالش و کمتر شدن علائم ترک اعتیاد مطمئن شود. نوزاد متولد شده از مادر معتاد، زمانی ترخیص می‌شود که:
۱. به خوبی غذا بخورد.
۲. به خوبی بخوابد.
۳. وزن گرفته باشد.
۴. شدت سندرم با توجه به سیستم امتیازبندی، کمتر شده باشد.
وقتی نوزاد مرخص شد، از والدین او خواسته می‌شود که حتی اگر حال نوزاد خوب بود، حتماً او را در زمان‌های تعیین شده برای معاینه و ادامه درمان به بیمارستان بیاورند. پزشک به صورت دوره‌ای، نوزاد را معاینه می‌کند و بروز مشکلات مرتبط با NAS، از قبیل موارد زیر را بررسی می‌کند:
- مشکلات و تأخیرات رشدی مربوط به رفتار و مهارت‌های حرکتی و یادگیری
- مشکلات مربوط به تغذیه و رشد
- اختلالات بینایی و شنوایی
- مشکلات خانوادگی مانند مصرف مواد مضر، از قبیل سوءمصرف داروهای تجویزی و مصرف مواد مخدر غیرقانونی.
چند توصیه برای پیشگیری از ابتلای نوزاد به NAS
اگر متوجه تاخیر در رشد فرزند تازه متولد شده خود شدید، درباره ضرورت مداخله‌های زودهنگام با پزشک مشورت کنید. مداخله‌های زودهنگام از بدو تولد تا سه سالگی به منظور آموزش مهارت‌های مهم انجام می‌شود و خدماتی مانند مشاوره را دربر می‌گیرد که در راه رفتن، حرف زدن، یادگیری مهارت‌های خودیاری و تعامل با دیگران به کودک کمک می‌کند. انجام مداخله در اولین فرصت برای رشد کودک مفید است. رعایت توصیه‌های زیر برای پیشگیری از اعتیاد در نوزادان و جلوگیری از ابتلای نوزاد به NAS ضروری است:
-
چگونه اعتیاد در زنان باردار مدیریت شود؟
اگر باردار هستید و دارو یا مواد مخدری مصرف می‌کنید که می‌تواند موجب ابتلای فرزندتان به NAS شود، موضوع را به سرعت به پزشک اطلاع دهید و مصرف ماده مخدر را بدون مشورت با پزشک قطع نکنید، زیرا ترک ناگهانی یا یابویی می‌تواند موجب بروز مشکلات شدیدی برای جنین شود و حتی به مرگ او دامن بزند. چنانچه به پزشک مراجعه کنید، می‌توانید اعتیادتان را به روشی ایمن‌تر برای خود و فرزندتان ترک کنید.
اگر باردار هستید و نمی‌توانید مصرف اپیوئیدها را بدون مشکل ترک کنید، برای برخورداری از درمان دارویی با پزشک مشورت کنید، درمان NAS نوزادانی که مادرشان در دوران بارداری تحت درمان دارویی بوده است، آسان‌تر است. در درمان دارویی اعتیاد از داروهایی مانند متادون و بوپرنورفین استفاده می‌شود.
اگر پزشک دارویی را در دوران بارداری برای درمان بیماری شما تجویز کرد، حتماً باردار بودن خود را به پزشک معالج خود اطلاع بدهید، تا در صورت لزوم مصرف بعضی داروهای خاص را کاملاً قطع کنید یا داروی دیگری را جایگزین کنید که مصرف آن برای فرزند در رحم‌تان ایمن‌تر باشد. از پزشک معالج خود سوال کنید، که آیا مصرف این دارو برای فرزندتان خطری ندارد و باعث ابتلای او به NAS نمی‌شود؟ حتی اگر دارو را دقیقاً طبق دستور پزشک مصرف کنید، باز هم احتمال دارد که فرزندتان در اثر مصرف دارو دچار سندرم محرومیت نوزادی شود.
اگر باردار هستید یا فکر می‌کنید که باردار هستید، مصرف هر گونه دارو یا ماده مخدر را به پزشک معالج خود اطلاع دهید. پزشک اطمینان حاصل می‌کند که داروی مصرفی، مشکلی را برای شما یا فرزندتان به وجود نمی‌آورد. همچنین به کمک پزشک می‌توانید اختلال سوءمصرف مواد مخدر را درمان کنید.
-
روش‌های جلوگیری از بارداری در زنان معتاد
اگر باردار نیستید و ماده‌ای مصرف می‌کنید که در صورت بارداری می‌تواند موجب اعتیاد در نوزاد شما یا عامل ابتلای نوزاد به NAS شود، تا زمانی که پاک و برای بارداری آماده شوید، از روش‌های جلوگیری از بارداری مانند IUD (دستگاه داخل رحمی)، ایمپلنت ضدبارداری، قرص ضدبارداری و کاندوم استفاده کنید.
1402/11/14